تامین جمعی سرمایه درمسیر دشوار موانع و مشکلات قانونی

گفت‌وگوی زیر توسط عباس نعیم امینی با جعفر محمدی، مدیر اجرایی مرکز نوآوری پژوهشکده AICT دانشگاه صنعتی شریف انجام شده و در روزنامه «فرصت امروز» روز سه‌شنبه ۷ مهر ۱۳۹۴ چاپ شده و در سایت این روزنامه منتشر شده است:

تامین مالی از مباحثی است که همواره به‌عنوان یکی از چالش‌های اصلی پیش‌روی صاحبان ایده و کسب‌وکار مطرح است. نگاهی به تحولات اخیر به‌خوبی نشان می‌دهد که امروزه دیگر شیوه‌های سنتی تأمین مالی نمی‌تواند پاسخگوی نیاز‌های صاحبان کسب‌وکار باشد ازاین‌رو روش‌های مختلفی برای حل این مشکل به وجود آمده که در سرتاسر جهان درحال گسترش است. تأمین جمعی سرمایه (crowdfunding یا کرادفاندینگ) یکی از این شیوه‌های جدید است که برای تأمین تمام یا بخشی از سرمایه مورد نیاز جهت آغاز یا انجام یک فعالیت مشخص به کار می‌رود.

این روش که از طریق حمایت‌های [نقدی و غیر‌نقدی] افراد مختلفی از یک جامعه، از طریق زیرساخت‌های اینترنتی جذب می‌شود به دلیل مزیت‌های موجود توانسته جای خود را در میان اهالی پیدا کند. توسعه شگرف این شیوه تأمین سرمایه، باعث شد که دانشگاه MIT در گزارش سال ۲۰۱۲ خود، تأمین جمعی سرمایه را یکی از ۱۰فناوری برتر متاثر‌کننده جهان معرفی کند. سازمان بین‌المللی کار نیز معتقد است که تأمین جمعی سرمایه می‌تواند با واقعیت‌بخشی به فعالیت‌های اجتماعی و کارآفرینانه از طریق حمایت‌های جمعی، سرعت‌بخش توسعه اقتصاد محلی، ایجاد شغل و کاهش فقر در جوامع باشد. این شیوه تأمین مالی که از سال ۲۰۰۶ در دنیا مورد استفاده رسمی قرار گرفته در کشور ما همچنان نتوانسته‌ جای خود را به‌درستی باز کند.

مشکلات قانونی و مباحث فرهنگی دو چالش اصلی پیش‌روی سرمایه‌گذاری اجتماعی است که روند حرکت آن را کند کرده. در همین زمینه و در راستای بررسی روند حرکتی تأمین جمعی سرمایه گفت‌وگویی را با جعفر محمدی مدیر اجرایی مرکز نوآوری پژوهشکده فناوری اطلاعات و ارتباطات پیشرفته دانشگاه صنعتی شریف انجام دادیم که در ادامه پیش‌رو دارید.

وضعیت تامین سرمایه جمعی در کشور به چه صورت است و در حال حاضر چه اقداماتی برای راه‌اندازی این شیوه تأمین مالی انجام شده است؟
تأمین سرمایه جمعی یکی از روش‌های مهم تأمین مالی برای شروع کسب‌وکار‌های جدید و نوآورانه در دنیا تلقی می‌شود به‌طوری‌که حجم سرمایه‌های جذب شده از این طریق در حال عبور از حجم سرمایه‌گذاری از طریق سرمایه‌گذاری جسورانه یا vc‌ها در دنیاست و این نشان‌دهنده اهمیت موضوع است اما در ایران همچنان این روش تأمین مالی در آغار راه قرار دارد. بنا به گزارش‌ها و استاندارد‌های بانک جهانی برای راه‌اندازی تأمین سرمایه جمعی، یک کشور باید در چهار مولفه سرمایه، قوانین و مقررات، زیرساخت‌های فناوری و مسائل فرهنگی آمادگی لازم را داشته باشد. در بحث سرمایه عامل مهم این است که آیا در یک جامعه آمادگی لازم برای تبدیل سرمایه‌های بخش‌خصوصی به یک عامل مولد و کسب‌وکار وجود دارد یا خیر که خوشبختانه در این بخش کشور ما از آمادگی لازم برخوردار است یعنی بخش‌خصوصی ما آمادگی کار با سرمایه را دارد. در بحث فناوری نیز وضعیت مناسبی به لحاظ زیرساخت‌های لازم وجود دارد، اما در دو بخش دیگر مشکلاتی وجود دارد که باید برطرف شود.

درخصوص این موانع و مشکلات بفرمایید؟
اگر بخواهیم موضوع را روشن کنیم باید در رابطه با قالب‌های تأمین سرمایه جمعی به‌صورت جداگانه موضوع را بررسی کنیم. به‌طورکلی تأمین سرمایه جمعی در چهار قالب کلی تعریف می‌شود که عبارتند از: اهدای سرمایه، دادن سرمایه در قبال دریافت پاداش، دادن سرمایه به‌صورت وام، و دادن سرمایه در قبال دریافت سهام. قالب مبتنی بر اهدا بیشتر برای پروژه‌های خیریه، اجتماعی، بشردوستانه و غیر‌انتفاعی کاربرد داشته و حامیان اغلب برای رسیدن به رضایت درونی اقدام به تأمین سرمایه این فعالیت‌ها می‌کنند. در این بخش به لحاظ فرهنگی کشور ما آمادگی لازم را دارد. این روش در حال حاضر در کشور ما اجرایی شده است. به‌ عنوان مثال سایت مهربانه در این خصوص راه‌اندازی شده است.

در قالب مبتنی بر پاداش، حامی در قبال حمایتش پاداشی را دریافت می‌کند. این پاداش ممکن است مادی، غیر‌مادی یا معنوی بوده و ارزش آن با حمایت انجام شده برابر باشد یا نباشد. در بسیاری از مواقع این پاداش می‌تواند محصول یا خدمتی باشد که انجام طرح منجر به تولید آن خواهد شد. این حالت حکم پیش‌فروش خروجی طرح را داشته و معمولاً برای حمایت و تشویق صاحب طرح برای اجرای آن انجام می‌شود.

قالب مبتنی بر وام در واقع حکم یک وام فردبه‌فرد (بدون واسطه) را خواهد داشت که البته به دلیل تعدد وام‌دهندگان در اصل یک وام جمع‌ به فرد خواهد بود. در قالب مبتنی بر سهام نیز معمولاً بودجه مورد نیاز راه‌اندازی یک کسب‌وکار تأمین شده و سرمایه‌گذار نقش مشارکت‌کننده طرح را خواهد داشت. سه قالب اخیر به دلیل مشکلات قانونی و عدم پذیرش فرهنگی همچنان در کشور ما جا نیفتاده است و بخشی از این مشکلات به دلیل عدم فرهنگ ریسک‌پذیری در جامعه است و چون احتمال شکست در کار وجود دارد کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد.

درخصوص موانع و مشکلات قانونی که اشاره کردید بیشتر توضیح می‌دهید؟
عمده مشکلات ما در این روش تأمین مالی در همین بخش موانع قانونی است. خلأ قانونی در این خصوص و عدم حمایت قانون از این شیوه تأمین مالی باعث شده تا این روش نتواند مسیر حرکت خود را در جامعه طی کند مثلاً درخصوص روش مبتنی برسهام که تا حدودی در قالب فعالیت‌های فرابورس می‌گنجد اما طبق قوانین فرابورس چون هنوز شرکت به مرحله توسعه نرسیده، در ارزش‌گذاری‌های رسمی بورس شرایط لازم را تأمین نمی‌کند و نمی‌توان سهام را واگذار کرد. یا در قالب مبتنی بر وام طبق قوانین کشور باید مجوز موسسات قرض‌الحسنه گرفته شود، درحالی‌که این روش بسیار متفاوت و آسان‌تر از روش قرض‌الحسنه است. بنابراین باید قوانین تسهیل‌کننده‌ای در این زمینه به وجود آید.

درخصوص پلتفرم‌های مشخص که بتواند این سرویس را در کشور ارائه دهد در حال حاضر چنین چیزی وجود ندارد. دلیل این امر چیست؟
بله درست است. در حال حاضر یک پلتفرم کلی و جامع برای تأمین سرمایه جمعی وجود ندارد اما وب‌سایت‌هایی برای جذب سرمایه برای حوزه‌های مشخص وجود دارد. دلیل اصلی این موضوع هم بیشتر به خلأ‌ها و موانع قانونی برمی‌گردد. البته در شورای پول و اعتبار به دلیل اهمیت موضوع در سال گذشته با دید مبتنی بر سهام مصوبه‌ای تصویب شد با این مضمون که «به منظور توسعه اشتغال و کارآفرینی در کشور و حمایت از ایجاد و رشد کسب‌وکار‌های نوپا و کارآفرین و ایجاد بستر مناسب برای تأمین مالی این‌گونه کسب‌وکار‌ها از طریق تأمین وجوه خرد مردم تحت محیط اینترنت (تامین مالی جمعی) سازمان بورس اوراق بهادار موظف است با همکاری وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و سایر دستگاه‌های ذی‌ربط ظرف مدت یک سال پس از ابلاغ این مصوبه نسبت به تنظیم قوانین، مقررات و سازوکار‌های نظارتی لازم اقدام کند.»

در این خصوص جلسات و کار گروه‌هایی در حال حاضر در وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در جریان است که به نتایج مثبتی هم رسیده است. البته در بند دوم این مصوبه هم آمده که وزارت تعاون مجاز به اجرای آزمایشی برنامه تأمین مالی جمعی است. طی شش ماه گذشته مدلی برای اجرای این طرح آزمایشی آماده شده که هنوز به مرحله اجرایی نرسیده است. درخصوص فرهنگ‌سازی هم در وزارت تعاون، ‌کار و رفاه اجتماعی و هم در سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات ایران اقدامات خوبی انجام شده است. امیدوارم طی چند ماه آینده مدل آزمایشی این طرح در یکی از دو نهاد فوق راه‌اندازی شود.

وضعیت آمادگی ایران برای بهره‌گیری از تأمین جمعی سرمایه
بانک جهانی در سندی که به منظور تشویق کشورهای در حال توسعه در به‌کارگیری تأمین جمعی سرمایه منتشر کرده است، پرسش‌نامه‌ای را برای ارزیابی اولیه آمادگی کشورهای در حال توسعه در پذیرش و اجرای تامین جمعی سرمایه طراحی کرده است. این تحقیق در ایران نیز توسط معاونت توسعه اشتغال و کارآفرینی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی به‌طور محدود از کارآفرینان و سیاست‌گذاران انجام شده است.

نتایج این پرسشنامه که چهار عامل مؤثر بر عملکرد تأمین جمعی سرمایه شامل فناوری، فرهنگ، قوانین و مقررات و سرمایه را مورد سنجش قرار داده، در شکل نمایش داده شده است. سطح آمادگی فناوری در ایران ۴.۹ برآورد شده است (نشان‌دهنده نرخ نفوذ مناسب فناوری موبایل و وب). سطح آمادگی سرمایه‌گذاری نیز ۵ تخمین زده شده است (بیانگر در حال رشد بودن بازارهای سرمایه‌گذاری در بخش‌خصوصی). در پایین‌ترین سطح، آمادگی فرهنگی کشور ۲.۸ برآورد شده است (نشان‌دهنده درک محدود از ریسک سرمایه‌گذاری و کارآفرینی). و در نهایت اینکه سطح آمادگی قوانین و مقررات کشور ۳ برآورد شده است (نشان‌دهنده سطح متوسطی از قوانین بازدارنده). درخصوص شاخص آمادگی فرهنگی، به دلیل ایجاد سرویس‌های مختلف تأمین جمعی سرمایه در کشور و فرهنگ‌سازی انجام شده توسط فعالان این حوزه و ارائه‌دهندگان این خدمات پیش‌بینی می‌شود این شاخص در بازه زمانی کوتاهی رشد قابل قبولی را تجربه کند.